طلا و جواهرات در ایران

ساکنان فلات ایران در مقایسه با بین النهرین و کرانه های نیل که در آن آب به راحتی قابل دسترسی بود و کشاورزی با مشکلی روبرو نبود، قرن ها بعد ثروت و شانس کافی برای فلز به دست آوردند و از آنها زیورآلات ساختند.

بنابراین، آثار طلا و جواهرات در ایران قدیمی‌تر، اما جوان‌تر از آنچه در بین‌النهرین رخ داده است.

طلا و جواهرات در ایران در دوران پیش از اسلام

هزاره دوم قبل از میلاد

هزاره اول قبل از میلاد

ترکیبی از چندین قومیت قبلی ساکن و جوانب آشوب‌آمیز از سلسله‌های پادشاهی سرنگون شده دربین النهرین از یک سو و یک ملت آریایی از شمال از سوی دیگر، تنوع غنی از سنت‌ها را در هزاره‌ی اول شکل داد.

این سنت های هنری در برخی از کاوش های باستان شناسی کشف شد. به عنوان مثال، در گوری در استان آذربایجان که مربوط به 1000 تا 800 سال قبل از میلاد است، استخوان‌های دختری یافت شد که با پولک های بزرگ مفرغی، هدبند، دستبند، انگشتر، پابند و هفت رشته مهره تزئین شده بود.

در هزاره اول پیش از میلاد، در استان لرستان، گروهی از کارگران زندگی می‌کردند که زیورآلات، سنجاق‌ها و استانداردهای تزئینی و آیینی می‌ساختند که بر آنها نقش‌های اهریمنی و توتم‌هایی شبیه به نقش حیوانات و همچنین خنجر، شمشیر، کاسه و… ساخته می‌شد.

ورقه‌های فلزی نیز به شکل طرح‌هایی از جانوران خیالی بر روی دیسک‌ها و کمربندها کوبیده می‌شدند.

هخامنشیان

هنر طلا و جواهر هخامنشیان حاصل هماهنگی سنت های مختلف هنری به شیوه ای بسیار ماهرانه بود. برخی از اشیای سبک یافت شده متعلق به این دوران عبارتند از: بازوبند طلا، پلاک، شمسه ها، دستبند، انگشتر، گردن‌بندها، دکمه، مهره، آویز، سنگ‌های قیمتی و غیره.

اشکانیان

جواهرات اشکانیان بیشتر تزئینی بود تا شکوهمند. طلا و جواهرات در مقیاس های کوچکتر و طرح های ساده تر ساخته می شدند.

ساسانیان

مانند سایر هنرها، زرگری و جواهرات در دوره ساسانیان رونق یافت. آنچه در این هنرها شگفت انگیز بود را می توان پیچیدگی مهرها، کیفیت سکه ها، تزئینات منقوش روی تاج ها و مهارت و اسلوب به کار رفته در ظروف نقره توضیح داد.

تهاجم اعراب

بعد از فروپاشی امپراتوری ساسانی، جامعه ایرانی با وجود از دست دادن تأثیرات سیاسی خود، به طرز شگفت‌انگیزی توانست هویت فرهنگی خود را حفظ کند. طبق معمول، مهاجمان فرهنگ و مراسم ایرانیان را پذیرفتند. به عبارت دیگر، بسیاری از نقوش ایرانی همچنان مورد استفاده قرار گرفت و فنون صنایع دستی باقی ماند.

در عمل، ظروف نقره با استقبال عمومی روبرو شد، اما با کمی ملاحظات، طلا فقط توسط زنان استفاده می شد. از این رو هنرمندان سایر ادیان مانند یهودیان بیشتر به حرفه زرگری می پرداختند.

طلا و جواهرات در ایران در دوران پس از اسلام

در دو قرن اول دوره پس از اسلام، طرح‌ها و نقوش در سنت‌های زینتی کلاسیک، بیزانسی و ساسانی محدود بود.

بین قرن‌های 9 و 12، سبک اسلامی به طور چشمگیری توسعه یافت که انتزاعی از اشکال طبیعی و هندسی بود. در قرون 12 و 13، دستبندهای ایرانی از طلا، نقره و برنز، ریخته گری یا از ورق فلزی ساخته می شد.

گوشواره های طلا به صورت هلال های تزیین یافته با ملیله کاری، جودانه ای، نوار، طومار یا مهره‌هایی با طرح‌های مختلف تزئین شده بود ساخته می‌شد. گردنبندهای طلا از مهره‌های طلای گرد که با سنگ‌های صاف، فاصله‌گذارهای دانه‌دانه یا نقوش هندسی در هم آمیخته شده بودند تشکیل می‌شدند.

جعبه‌های نگهبان به شکل مربع یا استوانه، حلقه‌های طلا، نقره یا مفرغ، سنگ‌های قیمتی حک شده که به عنوان مهر یا محافظت الهی استفاده می‌شدند و غیره از محصولات کارگران طلا یا جواهر سازان بودند. الگوهای حکاکی متنوع بودند که معانی نمادین را انتقال می‌دادند، از آرابسک‌ها گرفته تا اشکال حیوانی.

تیموریان

تیمور یکی از حامیان برجسته هنر بود. او سلیقه‌ای پرتکبر برای استفاده از ثروت از سنگ‌های قیمتی رنگارنگ بر روی کارهای فلزی داشت. البته این ویژگی در طرح‌های صفوی و قاجار نیز باقی ماند.

صفویان

مینیاتورهای دوره صفوی منابع ارزشمندی از اطلاعات مربوط به جواهرسازی عصر و سلایق دربار است. هم مردان و هم زنان از مدهای خاصی برای تزیینات پیروی می کردند. بیشتر ایرانیان برای تزیین لباس یا تزئین جام‌ها، ظروف، مشربه ها، ابریق ها، بشقاب ها، تنگ ها و… به گوهرهای گرانبها علاقه داشتند.

قاجاریان

جواهرات قاجار متاثر از طرح ها و نقوش غربی بود. یکی از خصوصیات جواهرات در زمان قاجار، تعداد قطعات طلا بود که یک طرف آن میناکاری شده و طرف دیگر آن با سنگ های رنگارنگ تزیین شده بود.

در طولانی‌مدت، جواهرات قاجار و جواهرات قرن بیستم تقلیدی و تکراری شدند. مدل‌های خارجی تقریباً به گونه‌ای کپی شدند که کمترین ویژگی‌های ایرانی بر روی آن‌ها قابل تشخیص بود. فرهنگ‌سازی به طور کلی در جامعه و همچنین در مد، طراحی‌ها و نقوش به سبک غربی‌ آغاز شده بود.

سنت های قبیله ای

اما دسته‌بندی متفاوتی از جواهرات در ایران وجود دارد که توسط اقوام مورد استفاده قرار می‌گیرد، مردمی که یک سبک زاویه‌دار پویا را با قدرت بیان بی‌نظیر در مجموعه‌ی وسایل نقره‌ای گسترده حفظ کرده‌اند. آنها از نظر طراحی غنی و متنوع، قوی و زیبا هستند که طرح های باستانی را زنده نگه می دارند.

همچنین جواهرات در عشایر از نظر نقوش و اشکال متنوع بود. برخی از نقوش نمادین در آن‌ها استفاده می‌شد، سنگ‌ها به اندازه‌ای محبوب نبودند و سکه‌های کوچک و مهره‌ها بسیار مورد علاقه بودند.

نکته قابل توجه درباره جواهرات قبایل این است که آنها به مدت طولانی هویت متمایز خود را نسبت به سلیقه‌های شهری حفظ کرده‌اند، همانطور که بسیاری از ویژگی‌های خاص دیگر مردم قبایل نیز دارای همین ویژگی است.